Mae Edward Williams a’i rieni, Glyn a Lynne, wedi cymryd camau breision i gynyddu teilyngdod genetig eu mamogiaid Mynydd Cymreig ‘Wenallt’ ers iddynt ddechrau cofnodi yn 2010.
Mae’r ddiadell o frid Cymreig pur bellach yn cynnwys mamogiaid sydd â Gwerth Bridio Tybiedig (EBV) yn y 25% uchaf o’u brid o ran perfformiad.
Mae gwelliannau mewn cynhyrchu llaeth a chyfraddau twf cynnar ŵyn wedi arwain at gynnydd ym mhwysau wyth wythnos - dangosydd cynnar o berfformiad ŵyn yn gysylltiedig â goroesiad ŵyn a phwysau gwerthu ŵyn yn y pen draw.
Yn ystod y saith mlynedd diwethaf, bu cynnydd o 3.2kg ym mhwysau ŵyn wyth wythnos oed, cynnydd o 2.9mm yn nhrwch/arwynebedd y cyhyrau adeg sganio a chynnydd o 5.9kg ym mhwysau adeg sganio.
Er bod amrywiadau o un flwyddyn i’r llall yn aml, fel gydag unrhyw fferm fynydd, mae’r cyfartaleddau treigl yn dangos cynnydd sylweddol ym mhwysau ŵyn sengl a gefeilliaid. Mae’r cynnydd hwn wedi gweld pwysau wyth wythnos ar gyfer mamogiaid sy’n magu ŵyn sengl yn codi i 22.8kg a chyfanswm pwysau ŵyn a gynhyrchir ar gyfer mamogiaid sy’n magu gefeilliaid yn codi i 35.9kg/mamog.
Roedd allbwn pwysau sganio fesul mamog a gymerwyd ar ôl 20 wythnos wedi cynyddu erbyn 2021 i 33.6kg ar gyfer mamogiaid sy’n magu ŵyn sengl a 58.9kg ar gyfer rhai sy’n magu gefeilliaid, o famogiaid â phwysau aeddfed o 48kg.
Mae mamogiaid sy’n magu ŵyn sengl yn diddyfnu 70% o bwysau aeddfed eu corff a’r rhai sy’n magu gefeilliaid yn diddyfnu 122% heb ddidol-borthi a dim ond ychydig o ddwysfwyd ar gyfer mamogiaid sy'n cario gefeilliaid.
Fferm y teulu Williams, Upper Wenallt, fferm 220-erw sydd yn codi o 750 troedfedd i 1,160 o droedfeddi uwchlaw Talybont-ar-Wysg.
Mae’r ddiadell yn gwneud y mwyaf ag y gallai o laswellt ac mae 12 erw o erfin/rwdins yn cael eu tyfu’n flynyddol fel porthiant i famogiaid beichiog a mamogiaid sy’n magu ŵyn sengl ar ôl wyna.
Roedd y teulu’n cydnabod bod cofnodi perfformiad yn arf pwysig ar gyfer cynnydd genetig ymhell cyn sefydlu’r Cynllun Hyrddod Mynydd yn 2018.
“Fe ddechreuon ni gofnodi wyth mlynedd cyn hynny, roedden ni’n gallu gweld mai dyna’r ffordd ymlaen,” cofia Edward, a ymunodd â’i rieni yn y busnes yn 2005 ar ôl graddio o Brifysgol Harper Adams.
Mae cael Gwerthoedd Bridio Tybiedig (EBV), sy'n dangos yn union ble mae safle anifail o fewn y brîd am nodweddion penodol o bwysigrwydd economaidd, yn chwarae rhan bwysig mewn proffidioldeb diadell, meddai.
Mae cael y ffigurau hynny yn galluogi’r teulu Williams i wneud gwell penderfyniadau bridio, o fewn eu diadell eu hunain ac wrth fagu hyrddod ar gyfer eu cwsmeriaid masnachol a phedigri.
Mae EBV yn dangos i gwsmeriaid sut mae hyrddod yn cymharu â gweddill y brîd, a pha hyrddod a benywod fydd y rhai mwyaf proffidiol ar eu ffermydd.
Mae’n ffordd llawer mwy dibynadwy o asesu potensial defaid nag edrychiad gweledol yn unig, er bod angen iddynt dicio’r blychau o hyd ar gyfer math a chywirdeb strwythurol, meddai Edward.
“Pe baem eisiau cyrraedd y brig, doeddwn i ddim eisiau gorfod pwmpio anifail â phorthiant, penderfynais fod cofnodi perfformiad yn ffordd fwy dilys o gyflawni hynny ac yn fasnachol y mwyaf hyfyw, ac mae'n debyg mai dyna'r sefyllfa.
“Er nad yw ein hyrddod yn gwneud miloedd ar filoedd fel y mae rhai yn ei wneud yn yr arwerthiannau traddodiadol, mae gennym gyfartaledd cadarn a gyda'r strwythur prisio sefydlog nid ydym yn gwerthu unrhyw hyrddod sy'n is na'r gost cynhyrchu.''
Mae’n cofnodi perfformiad 100 o famogiaid Cymreig, gan roi pwys mawr ar allu mamol a chyfradd twf wyth wythnos ond gan gymryd gofal arbennig i beidio â chynyddu maint mamogiaid aeddfed.
“Pan ddaw niferoedd yn ôl o Signet, y peth cyntaf rwy’n edrych arno yw’r mynegai cyffredinol, mae hyn yn bwysig gan mai dyma beth rydyn ni’n gwerthu’r hyrddod yn ei ôl, ac o ran rhinweddau unigol, mae gallu mamol a llaethogrwydd mamogiaid yn hollbwysig, felly rydw i’n edrych ar bwysau wyth wythnos,'' meddai Edward.
“Mae'n iawn cael oen sy'n gallu tyfu 'X' cilogram yn fwy na'r un sy'n sefyll wrth ei ochr ond os nad yw'r fam yn ddigon llaethog a mamol i'w alluogi i gyrraedd ei botensial yna ni fydd byth yn gwneud. Yn fy marn i, os yw oen yn cael dechrau da i fywyd, nid yw byth yn edrych yn ôl.''
Pesgi cynnar yw lle mae'r ddiadell wedi gweld enillion, meddai. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae wedi bod yn canolbwyntio ar drwch/arwynebedd cyhyrau a thrwch/arwynebedd braster positif.
“I mi, mae’r cyflymder y mae’r ŵyn yn gadael y fferm yn bwysig ac mae gorchudd braster da yn allweddol i hynny.
“Nid yw’n dda i mi gael oen 40kg nad yw’n addas i fynd i’w ladd ac sydd angen ei fwydo ar ddwysfwyd am fis i’w besgi, mae’n well gen i oen 36kg sy’n addas ac yn barod i fynd er mwyn rhyddhau’r tir pori i’r stoc sy’n weddill ar y fferm.''
Mae cofnodi yn gwella perfformiad ar draws y ddiadell gyfan, gyda hyrddod mynegai uchel yn cael eu defnyddio ar y mamogiaid croesfrid.
Mae cofnodi wedi tynnu'r perfformwyr isaf allan, meddai Edward.
“Ychydig iawn o ŵyn llai sy’n perfformio’n waeth sydd gennym y dyddiau hyn oherwydd nid oes gennym bellach y mamogiaid hynny sy’n perfformio’n wael ac sy’n cynhyrchu ŵyn gwael yn gyson. Mae'r system gofnodi yn tynnu sylw at y mamogiaid hynny yn gyflym iawn.''
Mae yna 370 o famogiaid i gyd, gan gynnwys 80 o ddefaid Mynydd Cymreig Duon pedigri.
Mae wyna yn dechrau o ddiwedd mis Chwefror am bedair wythnos, gyda dim ond mamogiaid sy'n efeilliaid yn cael dwysfwyd. Mae'r rhain yn cael eu cadw dan do dair wythnos cyn wyna a'u bwydo 120g, yn codi i 250g, o ddwysfwyd protein 18%. Mae’r mamogiaid Cymreig yn dechrau wyna o 8 Mawrth.
“Mae ŵyn o’r mamogiaid croesfrid yn cael eu gwerthu o ddiwedd mis Mai ym marchnadoedd da byw Talybont-ar-Wysg neu Raglan ar bwysau byw o 30-36kg cyn i fasnach ddechrau gostwng,” meddai Edward.
“Rydym yn gweld o fis Mehefin eich bod yn tueddu i fagu pwysau a cholli arian oherwydd cyflenwad a galw syml, felly rydym yn gweld bod eu cael oddi ar y ddaear ar bwysau ysgafnach yn rhyddhau tir pori ar gyfer y bridiau pur yn gweithio'n dda i ni.''
Er y gellid gwerthu’r ŵyn o’r mamogiaid Cymreig yn gynt, nid yw hynny’n digwydd tan ganol mis Medi gan fod hyn yn caniatáu i’r teulu Williams sganio’r holl ŵyn am gyhyr a braster cefn ddiwedd mis Awst i roi darlun diadell gyflawn. Tynnir yr arian cyntaf yn dilyn hyn.
Mae cywirdeb data’r ddiadell yn uchel iawn oherwydd ei fod wedi’i gofnodi ers 13 mlynedd.
“Fe allwn ni edrych yn ôl chwe chenhedlaeth, efallai hyd yn oed mwy mewn rhai oherwydd i ni brynu hyrddod oedd wedi bod yn cael eu cofnodi ers chwe blynedd o’n blaen ni. Mae yna gryn ddyfnder o fridio a dibynadwyedd yno nawr,'' meddai Edward.
Mae bellach hefyd yn cofnodi ei ddiadell pur o 40 o famogiaid Charmoise Hill.
Sefydlwyd y ddiadell honno yn 2020 gyda’r stoc sylfaen yn dod oddi wrth y bridiwr o Swydd Warwick, David Eglin, sy’n cofnodi perfformiad 300 o famogiaid.
Gyda maint aeddfed yn debyg iawn i’r defaid Cymreig, gwelodd Edward fanteision wrth gyflwyno’r eneteg hynny i’w groesfridiau.
“Mae'r Charmoise yn ddafad fach ddefnyddiol iawn, nid yn ddafad fynydd yn yr un ystyr â'r defaid Mynydd Cymreig ond gyda maint aeddfed tebyg sy'n gweddu i'n fferm ac yn gwella cydffurfiad.''
Mae'r brid yn cael ei gydnabod fel un â gwerth masnachol da wrth symud ymlaen, meddai.
“Mae llawer o ffermwyr yn eu defnyddio ar ŵyn benyw ond mae gwerth mawr i’w defnyddio ar famogiaid blwydd hefyd, er mwyn rhoi wyna hawdd a magwraeth hawdd i’r famog flwydd nad yw’n tynnu’n rhy galed arni.
“Mae'r ŵyn yn fach, yn tyfu'n gyflym, mae ganddyn nhw gydffurfiad da, maen nhw'n egnïol ac yn dechrau sugno'n gyflym adeg eu geni.''
Mae Edward bellach yn gwneud cais i ymuno â Rhaglen Geneteg Defaid Cymru Haen 2 newydd gyda’r ddiadell Charmoise Hill.
Mae un ar ddeg o hyrddod blwydd Cymreig a phump Charmoise wedi'u cadw i'w gwerthu fel stoc magu eleni.
Mae pob un o’r 11 o hyrddod Cymreig yn y 10% uchaf o’r brîd ac mae pob un yn gadarnhaol o ran eu gallu mamol a thrwch/arwynebedd y cyhyrau a’r braster.
“Dyma'r tair nodwedd rydyn ni wedi canolbwyntio arnyn nhw erioed, rydw i'n falch iawn bod yr holl ddefaid cyfnewid sydd gennym ni i'w gwerthu yn gadarnhaol ar y nodweddion hynod bwysig hyn,” meddai Edward.
Mae rhai gwerthiannau yn uniongyrchol o'r fferm ond mae'r mwyafrif trwy arwerthiant blynyddol Prohill yn Aberystwyth.
Roedd cost gyfartalog y 10 hwrdd a werthwyd y llynedd ychydig dros £950 y pen.
Er bod y teulu Williams wedi bod yn cofnodi defaid Mynydd Cymreig ers blynyddoedd buont yn awyddus iawn i gadw math a chywirdeb.
Mae'n bwysig hoffi golwg y benywod a gedwir fel defaid cyfnewid ar gyfer diadelloedd, meddai Edward.
“Mae dannedd byr, llydan yn rhywbeth rydyn ni'n hoff iawn ohono hefyd oherwydd mae pori mamogiaid ar wreiddiau bob gaeaf yn lladd y rhai sydd â dannedd gwael.''
“Rydym am fridio ŵyn ag ysgwyddau llydan a fydd yn cario cig, anifail sy’n drwchus, yn fyrdew, math bryn go iawn sy’n pesgi’n hawdd ac yn rhad i’w cadw. Mae cofnodi perfformiad yn gymorth mawr i hyn.''
I gael rhagor o wybodaeth am y Rhaglen Geneteg Defaid Cymru newydd ac i wneud cais, ewch i wefan Cyswllt Ffermio. Mae ceisiadau am fynegiant o ddiddordeb ar gyfer Haen 1 a Haen 2 ar agor ers 8 Mai 2023, ac yn cau am 12pm ar 9 Mehefin 2023.