Ynni Agored

1.    Cyflwyniad 

Nod y prosiect hwn oedd mynd i'r afael ag allyriadau carbon yn y Drenewydd, gan ganolbwyntio'n benodol ar a fyddai'r trosglwyddiad asedau cymunedol o 130 erw o fannau gwyrdd i'r dref yn creu unrhyw botensial i gynhyrchu ynni adnewyddadwy.

2.    Her 

Yn ddiweddar, mae 130 erw o fannau gwyrdd wedi'u trosglwyddo o'r awdurdod lleol i'r dref, a rhan o'r prosiect hwn oedd ymchwilio i weld a allai hyn greu cyfle i gynhyrchu ynni adnewyddadwy, naill ai o solar ffotofoltaidd neu o wastraff biomas. 
Roedd tri amcan penodol i'r prosiect. 

1. Chwilio am gyfleoedd ar gyfer prosiect Ffotofoltaidd (PV) solar cymunedol yn y dref, 
2. Ymchwilio i'r cyfle i ddefnyddio gwastraff gwyrdd o'r mannau gwyrdd ar gyfer cynhyrchu ynni, a 
3. Chwilio am ffyrdd arloesol eraill o leihau allyriadau carbon

3.    Atebion 

Sefydlwyd yn gyflym nad oedd llenwi ardal sylweddol o’r mannau gwyrdd eu hunain â solar ffotofoltaidd yn opsiwn. Mae gan y tir hwn werth hamdden uchel, ac mae'n amlwg bod PV yn fwy addas ar gyfer tir gwerth isel. Archwiliwyd opsiynau eraill ar gyfer PV, naill ai ar doeau mawr yn y dref, neu ar strwythurau eraill (e.e. canopi pwrpasol dros lwybrau beic neu ardaloedd hamdden). Byddai'r canopïau pwrpasol yn llawer rhy ddrud i'w cyfiawnhau ar sail y gwerth ar gyfer cynhyrchu trydan, ac ni ellid dod o hyd i doeau addas yn y dref gyda pherchnogion a oedd yn barod hefyd i gynnal cynllun ynni cymunedol. Mae tynnu'r Tariff Cyflenwi Trydan yn 2019 wedi gwneud y dewis o do yn llawer mwy pwysig, sy’n golygu mai dim ond os yw'r rhan fwyaf o'r trydan a gynhyrchir yn cael ei ddefnyddio ar y safle y mae’n hyfyw yn ariannol, gan wneud y chwiliad hwn am do yn anoddach. 

Profodd y defnydd o fiomas o'r mannau gwyrdd yn heriol. Nid yw lefel y gwastraff sy’n cael ei greu ar y 130 erw yn ddigonol i gyfiawnhau unrhyw fuddsoddiad cyfalaf sylweddol ar ei ben ei hun, felly byddai'n rhaid ei gyfuno â ffynonellau eraill o wastraff gwyrdd. Dyfeisiwyd cynllun ar gyfer hyb a fyddai'n prosesu gwastraff gwyrdd o amrywiaeth o ffynonellau. Mae llawer iawn o botensial i’r cysyniad hwn ac roedd modd i gyllid y prosiect hwn ddatblygu'r cynllun i ryw raddau, ond mae angen llawer mwy o waith nad oedd gennym yr adnoddau ar ei gyfer, felly dim ond rhai camau cychwynnol a gafodd eu cwblhau. Cafwyd cyllid dilynol ac mae'r prosiect hwn bellach yn cael ei ddatblygu ymhellach o dan y cyllid amgen hwn. 

Yn olaf oedd y drydedd elfen, sef ystyried ffyrdd arloesol eraill o leihau carbon. Y syniad gwreiddiol oedd gweld a ellid defnyddio'r model EnergyLocal yn y Drenewydd. Dyma ffordd o gysylltu cynhyrchu ynni adnewyddadwy lleol â chwsmeriaid lleol. O ystyried nad oeddem yn gallu sefydlu generadur adnewyddadwy yn lleol, nid oedd modd symud ymlaen â hyn, ond yn hytrach aethpwyd i'r afael â'r mater o ddefnyddio ynni domestig. Profodd hyn yn faes gwaith llawer mwy addawol a daeth yn amlwg wrth chwilio am ffyrdd o fynd i'r afael ag allyriadau carbon yn y Drenewydd mai mynd i'r afael â'r defnydd aneffeithlon o ynni mewn cartrefi yn y dref yw'r flaenoriaeth uchaf os ydym am leihau allyriadau carbon y dref yn sylweddol.

Trafodwyd nifer o opsiynau i wneud cynnydd ar hyn. Dwy elfen sylweddol sydd wedi dod i'r amlwg yw'r cyfranogiad lleol mewn prosiect effeithlonrwydd ynni domestig a ariennir gan EST, sy'n cwmpasu Swydd Amwythig, Swydd Henffordd a Phowys ac yn edrych ar dreialu ac archwilio gwahanol ffyrdd o ddarparu cyngor ar ynni cartref i ddeiliaid tai gyda'r nod o gynyddu ôl-osod yn gyflym. Yr ail yw archwiliad sy'n dal i gael ei ddilyn i'r cysyniad o gydweithfa ôl-osod, menter gymdeithasol sy'n prynu, ôl-ffitio a gosod tai ar rent, gyda'r nod o hyrwyddo'r cysyniad o ôl-osod, ac annog cyflenwyr a gosodwyr newydd i fynd i mewn i'r farchnad hon. Mae'r cysyniad hwn yn parhau i gael ei archwilio y tu allan i'r prosiect Ynni Agored.

4.    Budd 

Arweiniodd y prosiect at greu dau osodiad peilot sy'n dangos technolegau adnewyddadwy. Y cyntaf yw gosod dau set o lifoleuadau solar PV, i oleuo'r parc sglefrio a'r trac pwmp yn y dref. Mae'r rhain yn dangos sut gellir gosod goleuadau stryd sydd ag ôl troed di-garbon ar ôl cael ei osod. Gallai hyn fod â chymhwysiad pellach sylweddol yn y Drenewydd, er enghraifft llwybrau troed goleuo a llwybrau beicio yn y dref.

Yr ail yw gosod system PV/batri annibynnol ar adeilad yn y parc yn y Drenewydd lle byddai cost y cysylltiad i'r prif gyflenwad wedi bod yn ddrud iawn. Mae hyn wedi dangos y potensial i greu cyflenwad trydan ar gyfer adeilad anghysbell nad oes ganddo gysylltiad â’r grid. Mae'r prosiect wedi ysgogi diddordeb mewn defnyddio ynni domestig ac mae wedi arwain at gymryd rhan mewn rhaglen beilot llawer mwy o ran darparu cyngor ar ynni cartref. Mae'r prosiect wedi arwain hefyd at ffurfio 3 rhwydwaith, Climate Action Newtown, Powys Action on the Climate Emergency, a gweithgor Ynni Cymunedol Cymru sy'n canolbwyntio ar effeithlonrwydd ynni domestig. Mae'r rhwydweithiau hyn i gyd yn parhau y tu hwnt i'r prosiect.

5.    Canlyniad 

Mae'r prosiect wedi ysgogi rhagor o weithgarwch a chyllid sydd bellach yn gwneud rhagor o gynnydd ym meysydd prosesu gwastraff gwyrdd a biomas a chyflymu ôl-osod a gwella effeithlonrwydd ynni mewn tai.