Y bogail - llwybr ar gyfer afiechyd ar ôl genedigaeth: Rheoli clefydau da byw i wella lles a chynhyrchiant

25 Ionawr 2023

Dr David Cutress: IBERS, Prifysgol Aberystwyth.

• Yn dilyn genedigaeth, mae da byw yn agored iawn i glefydau ac mae cyfraddau marwolaeth yn uchel
• Mae trin bogail yr anifail newydd-anedig yn bwysig er mwyn atal heintiau rhag mynd drwodd i organau mewnol yr anifail ac achosi mwy o niwed
• Mae triniaethau a roddir ar y rhanbarth hwn yn bwysig i sychu’r bonyn bogail a hybu cyfradd gwella, gan hefyd amddiffyn yr anifail rhag bacteria.
• Mae hylendid cyffredinol yr amgylchedd geni, bioddiogelwch a rheoli colostrwm yr un mor bwysig ar gyfer trosglwyddo gwrthgyrff imiwnedd gweithredol 

Yn dilyn genedigaeth, nid yw amddiffynfeydd imiwnolegol da byw newydd-anedig wedi'u datblygu'n ddigonol ac felly maent yn llawer mwy agored i afiechyd. Dyma un o’r rhesymau pam fod y cyfnod hwn yn y cylch cynhyrchu yn aml yn cael ei ystyried yn gyfnod o risg ac yn faes o ddiddordeb ar gyfer gwella cynhyrchiant a lles ar ffermydd. Ar hyn o bryd, yn y DU, mae cyfartaleddau o rhwng 3 - 6% o’r holl loi sy’n cael eu geni, yn marw yn ystod 3 mis cyntaf eu hoes, tra bod rhwng 5 - 7% o’r holl ŵyn sy’n cael eu geni yn marw’n gynnar mewn bywyd. Er bod erthyglau blaenorol yr Hwb Cyfnewid Gwybodaeth wedi trafod meysydd rheoli eang ar gyfer gwella goroesiad anifeiliaid newydd-anedig gan gynnwys bioddiogelwch, technolegau a rheolaeth faethol dda (yn enwedig yn ymwneud â chyflenwad colostrwm cychwynnol), agwedd na chafodd fawr o drafodaeth yw llwybr haint trwy'r llinyn bogail. Mae'r llinyn bogail yn cynnwys dwy rydweli bogail, y wythïen bogail a'r wrachws, sydd i gyd yn gallu gweithredu fel llwybrau ar gyfer ymlediad heintus yn yr anifail newydd-anedig oherwydd eu bod yn gweithredu fel clwyfau agored. Bydd heintiad y coesyn bogail a'r ardaloedd cyfagos (omffalitis) yn arwain at chwyddo gweladwy, poen yn y rhanbarth, ac yn aml rhedlif. Mae clefydau eraill sy’n gysylltiedig â’r haint hwn yn cynnwys diffyg cyflwr, er bod achosion wedi’u dogfennu’n fwy cyffredin mewn lloi nag ŵyn, ynghyd â heintiadau i organau mewnol, gan gynnwys yr iau a’r bledren, trwy’r llwybrau uniongyrchol a amlygir yn y diagram isod.

Y pryder

Yr hyn sy’n peri pryder i gynhyrchwyr da byw yw y gall yr heintiau bogail hyn achosi colledion economaidd a lles, oherwydd costau triniaeth (a all gynnwys llawdriniaeth), pwysau twf is, problemau hirdymor â chlefydau a chyfraddau marwolaethau uwch. Mae rhai astudiaethau’n dangos bod hyd at 14% o loi llaeth yn dioddef o’r heintiadau hyn tra bod ffigurau’n fwy anodd eu cael ar gyfer ŵyn. Er gwaethaf hyn, credir bod clefyd y cymalau (sy’n gysylltiedig â heintiad y bogail) yn effeithio ar rhwng 1 – 2% o ŵyn mewn diadell ar gyfartaledd (gydag achosion difrifol ar y fferm yn effeithio ar hyd at 50% mewn rhai achosion), sy’n awgrymu ei fod yn peri pryder i’r diwydiant.

O dan arferion rheoli safonol, mae'n gyffredin trin rhanbarth bogail da byw newydd-anedig cyn gynted â phosibl er mwyn sicrhau'r tebygolrwydd lleiaf o ymlediad heintus. Dilynir hyn gan driniaethau pellach nes bod yr ardal wedi gwella a'r bogail sych yn disgyn i ffwrdd. Yn yr un modd â lledaeniad pob haint bacterol, elfen allweddol sy'n helpu bacteria i drosglwyddo, cytrefu a goroesi yw'r cyflenwad o amgylchedd cynnes a llaith. O'r herwydd, mae'r bogail yn cynnig lleoliad perffaith, os na chaiff ei ddiheintio'n gywir a'i sychu lle bo modd. Yn yr un modd, dyma pam mae'n rhaid monitro a thrin anifeiliaid yn fwy trylwyr ac o bosibl yn rheolaidd mewn amodau gwael, megis glaw trwm a lleithder uchel, sy'n gweithredu i ddarparu amodau trosglwyddo gwell ar gyfer bacteria a golchi triniaethau a roddir ar y bogail i ffwrdd yn gyflymach. Hefyd, efallai y bydd angen mwy o ystyriaeth ar epil gwrywaidd oherwydd wrth iddynt droethi bydd yn cael gwared ar driniaeth o'r bogail a'i atal rhag sychu'n llwyddiannus.

Opsiynau rheoli

Wrth drin rhanbarth y bogail, mae'r driniaeth orau yn cynnwys sylwedd a all ddysychu (sychu) yr ardal ble caiff ei roi arno, gan hefyd naill ai'n gweithredu fel rhwystr rhag bacteria’n sefydlu neu'n lladd bacteria yn weithredol neu'n darparu rhyw fath o nodwedd gwrthfacterol. Byddai'r nodwedd hon yn gweithio orau po hiraf y mae'n weithredol ar ôl ei roi ar y bogail, gan ei fod yn golygu bod angen llai o driniaethau dilynol. At hynny, gyda phryder cynyddol ymwrthedd gwrthficrobaidd (sy'n cynnwys gwrthfiotigau), dylid rhoi ystyriaeth ofalus i'r adweithyddion gwrthfacterol gweithredol sy'n cael eu defnyddio, gan y gallai gorddefnyddio arwain at facteria amgylcheddol yn cael ymwrthedd pellach, gan achosi problemau canlyniadol i gynhyrchiant fferm yn gyffredinol. 

Ïodin wedi'i wanhau mewn sylfaen alcohol (i ddarparu dysychiad gweithredol o'r ardal) a ddefnyddir fel arfer ar grynodiad o 7 - 10% yw'r brif driniaeth o ddewis yn y rhan fwyaf o achosion. Mae hefyd yn cael ei argymell gan y rhan fwyaf o wasanaethau cyngor amaethyddol yn y DU gan gynnwys NADIS ac AHDB. Er bod effeithiolrwydd trwythi ïodin wedi’i ddangos ar draws astudiaethau lluosog, mae’n bwysig nodi bod astudiaeth ddiweddar wedi amlygu ei bod yn bwysicach sicrhau rheolaeth gywir o golostrwm, hylendid a ffactorau eraill ar lefel y fferm. Un ffactor allweddol ar lefel y fferm yw gwahanu anifeiliaid i gorlannau glân, sych ac sy’n cael eu glanhau’n rheolaidd i baratoi ar gyfer genedigaeth, gan y gall hyn gael effaith enfawr ar ledaeniad y clefyd ac mae strategaethau o’r fath yn cael eu hadleisio’n gyffredin gan gyrff cynghori fferm, yn enwedig pan fyddai trefn y fferm safonol ond yn rhoi un dos o ïodin heb ddosau dilynol gofalus ac ystyriol. At hynny, mae ïodin yn gysylltiedig ag effaith niweidiol andwyol ar gelloedd ac o'r herwydd gall fod rhywfaint yn gymhleth o ran ei effaith ar les anifeiliaid, yn enwedig os oes cyffuriau cyfatebol llai gwenwynig ar gael.

Mae cynhyrchion sy'n cynnwys alcohol isopropyl ar gyfer gweithgaredd dysychu ac asidau a syrffactyddion ar gyfer effeithiau gwrthficrobaidd yn cynnwys sodiwm hydrocsid, sodiwm bicarbonad (ee chwistrell/dip Vetericyn Super 7 Plus) ac asid sitrig a syrffactydd (ee Navel Guard). Mae'r gweithgaredd deuol hwn yn helpu i sychu'r rhanbarth i leihau cytrefu bacterol tra bod yr elfen asid a syrffactydd yn atal twf bacteriol a haint ymhellach. Mewn astudiaeth yn 2010, dangoswyd bod cynnyrch sy'n seiliedig ar asid sitrig yn fwy effeithlon o ran atal haint na pheidio â dipio bogail ac roedd yn debyg yn ei effeithiau â thriniaethau ïodin o 7%. Mae cynhyrchion ar gael yn aml fel dipiau bogail a chwistrellau (ee. Vetericyn super 7), ond mae'r rhan fwyaf o astudiaethau'n awgrymu bod dipio'n tueddu i berfformio'n well na chwistrellau ac am y rheswm hwn y defnyddir ïodin (y prif ddewis presennol) fel dip.

Mae sylffad copr celedig, sinc clorid ac alcohol mewn bwtan wedi dangos ei fod yn gweithio cystal ag os nad yn well nag ïodin gyda chyfeintiau yn cael eu defnyddio wrth ei roi ar y bogail a chostau is. Mae ei weithgarwch ar fogeiliau ar ffurf ‘chwistrell Repiderma’ wedi gyflwyno mewn papur gwyn yn archwilio 200 o loi llaeth, ond ni ellid dod o hyd i unrhyw gymariaethau a adolygwyd gan gymheiriaid yn ymwneud â’i roi ar fogeiliau, dim ond i ddermatitis digidol, briwiau a gwella clwyfau cyffredinol.

Mae clorhexidine 4% neu gymysgedd 50/50 o 4% clorhexidine ac alcohol (2% cyfaint terfynol) hefyd yn cael eu nodi ar gyfer gweithgaredd cyfartal â thrwythi ïodin. Mae gweithgaredd  clorhexidine yn erbyn rhyngweithio bacterol yn para hwy nag ïodin ac mae'n dangos gweithgareddau yn erbyn mathau gram-bositif a gram-negyddol. O'i gymharu ag ïodin, dangoswyd hefyd fod ganddo lai o broblemau gwenwyndra a'i fod yn llai tebygol o lidio'r croen o'i amgylch i'r un graddau. Er gwaethaf hyn, mae'n cael ei werthu i raddau helaeth fel diheintydd croen a briwiau ac ar gyfer glanhau diheintiol cyffredinol yn y diwydiant ceffylau, er ei fod hefyd yn elfen o rai dipiau tethi diheintiol ar y farchnad.  

Yn gyffredinol, lle mae astudiaethau ar gael i gymharu cynhyrchion, mae'r rhain yn gyfyngedig iawn ac ar gyfer gwerthuso gwartheg yn unig. Canfu triniaeth ar gyfer cymharu cynnyrch sy'n seiliedig ar asid sitrig, 7% ïodin a glwconad clorhexidine fod pob un yn perfformio cystal. Yn ddiddorol yn yr astudiaeth hon, defnyddiwyd clorhexidine ar 2% yn hytrach na 4%, sy'n awgrymu ymhellach y gallai dosau is fod yn weithredol o hyd, a allai leihau costau ymhellach i ffermwyr. Er bod astudiaeth tymor byr arall, a oedd yn edrych ar effaith antiseptig yn unig yn y 24 awr ar ôl genedigaeth, yn dangos eto bod clorhexidine mor effeithiol â 7% o ïodin (er y tro hwn ar 4%) a nododd rolau pellach ar gyfer 10% trisodiwm sitrad a 0.1% clorin.  

Ystyriaeth bwysig waeth beth fo'r mesur diheintio a ddefnyddir yw hylendid y cais ei hun fel llwybr ar gyfer lledaenu heintiau ymhellach. Ar gyfer hydoddiannau fel ïodin, dangoswyd mai dipio yn hytrach na chwistrellu yw'r dull gorau o'i roi, y broblem gyda hyn yw y gallai dipio halogi'r stoc ïodin a ddefnyddir a allai wedyn gynyddu'r risg o haint gyda'r holl ddipiau canlynol. Am y rheswm hwn, awgrymir bod pob anifail yn cael ei drochi mewn stoc ar wahân o ïodin, gydag unrhyw ïodin sy'n weddill yn cael ei waredu neu ei ddefnyddio mewn prosesau llai sensitif. Fel arall, rhaid glanhau cwpanau/cynwysyddion dipio y gellir eu hailddefnyddio gyda channydd a'u rinsio â dŵr glân rhwng pob defnydd. Yn yr un modd, fel gyda thriniaethau eraill, mae hylendid fferm yn bwysig, gyda glanhau offer, dillad, a defnyddio PPE yn rheolaidd fel menig a ffedogau tafladwy, i gyd yn debygol o helpu i reoli systemau di-glefyd.  

Sylwch – mae’r prisiau uchod yn seiliedig ar chwiliadau ar-lein ym mis Ionawr 2023 gan ddarparwyr amaethyddol a ffynonellau eraill a lle bo’n berthnasol yn cynnwys y costau postio. Ni ystyriwyd gostyngiadau swmp-brynu a gostyngiadau darparwyr stoc fferm eraill

Crynodeb

Mewn da byw, ar ôl genedigaeth, mae'r llinyn bogail yn gweithredu fel llwybr heintio agored posibl i'r anifail. O’r herwydd, mae canran o’r holl farwolaethau newydd enedigol ar draws rhywogaethau da byw yn ymwneud â heintiau’n uniongyrchol yn yr ardal hon, neu heintiau eilaidd sy’n mynd yn ôl trwodd i organau mewnol (yn enwedig yr afu a’r bledren). Er mwyn lleihau'r risg hwn o haint a lleihau goblygiadau lles, mae defnyddio trwythi yn gyffredin. Er bod ïodin wedi bod yn brif ddewis triniaeth, nid dyma'r unig opsiwn, gyda dewisiadau cyfatebol yn cael llai o effaith ar niwed i gelloedd a meinwe a gwenwyndra. Er bod yr opsiwn rheoli hwn yn bwysig, mae’n ymddangos yr un mor hanfodol, os nad yn bwysicach, i ffermwyr sicrhau hylendid da adeg geni (waeth beth fo’r anifail da byw dan sylw), er mwyn sicrhau rheolaeth dda o golostrwm a sicrhau bod mesurau bioddiogelwch cryf ar waith er mwyn osgoi trosglwyddo bacteriol ar hyd amgylchedd y fferm.

Os hoffech fersiwn PDF o'r erthygl hon, cysylltwch â heledd.george@menterabusnes.co.uk