27 Mai 2025
Mae trawsnewidiad fferm deuluol o gynhyrchu defaid ar system ddwys i ddiadell wyna yn yr awyr agored ar laswellt a'i chenhadaeth i greu system gynaliadwy a llwyddiannus wedi symud ymlaen ymhellach diolch i fenter Cyswllt Ffermio.
Mae Tom a Danielle Hill wedi bod yn ffermio Old Farm, sy’n fferm 48 erw, daliadaeth ucheldir Cyngor Sir Powys ger Sarn, Y Drenewydd, ers degawd, gan ymgymryd â’r denantiaeth fel newydd-ddyfodiaid.
I ddechrau roedd eu system defaid yn ddwys - wyna dan do ar ddechrau mis Chwefror gyda mamogiaid ac ŵyn yn cael dwysfwyd ychwanegol.
Ond gyda swyddi oddi ar y fferm a genedigaeth eu tri phlentyn, newidiodd eu meddylfryd.
Fe wnaethant newid i system ddefaid symlach ac wrth wneud hynny fe wnaethant ryddhau eu siediau i alluogi iddynt gyflwyno menter arall, sef magu lloi bîff Wagyu.
Gyda'r ddiadell yn wyna yn yr awyr agored, gellid defnyddio'r siediau drwy gydol y flwyddyn yn hytrach nag am ddau neu dri mis o gwmpas y cyfnod wyna.
Nid oeddent bellach yn dibynnu ar borthiant wedi'i brynu i mewn ar gyfer y defaid ac maent wedi rhoi'r gorau i daenu gwrtaith synthetig.
Mae'r ddiadell gychwynnol o 250 o famogiaid Miwl Cymreig wedi cael ei disodli'n raddol â defaid Lleyn, sy’n cael hwrdd Romney; 115 yw nifer y mamogiaid ar hyn o bryd ond yn cynyddu'n gyson trwy ddenu'r nodweddion mamol a fagwyd i'r ddiadell.
Mae'r teulu Hill yn disgrifio trawsnewid eu system fel "newid cadarnhaol enfawr".
Dyma eu chweched tymor o wyna yn yr awyr agored ac fe wnaeth y flwyddyn yn arwain at hynny alluogi newid cadarnhaol pellach ar ôl iddynt sicrhau cyllid gan Gyllid Arbrofi Cyswllt Ffermio i dreialu atchwanegiad ïodin newydd ar gyfer defaid.
Er bod canlyniadau'r arbrawf wedi bod yn werthfawr, mae Tom yn dweud mai'r cymorth a'r arweiniad a gafwyd yn ystod yr astudiaeth flwyddyn o hyd sydd wedi helpu i lunio eu meddwl ynghylch cyfeiriad y busnes yn y dyfodol.
Darparodd y cyllid gymorth un-i-un gyda'r milfeddyg Oliver Hodgkinson, o Filfeddygon Trefaldwyn, a'r ymgynghorydd busnes fferm, Edward Calcott, o The Anderson Centre.
“Nid yw’r dull hwn yn rhywbeth yr oeddem wedi’i ddefnyddio o’r blaen, ond, treulio amser gyda milfeddyg ac ymgynghorydd ariannol, yn eistedd o amgylch bwrdd y gegin ac edrych yn fanwl ar y manylion, yw un o’r pethau mwyaf gwerthfawr a gawsom o’r arbrawf,’’ meddai Tom, a aned a’i fagu yn Southampton a ddaeth i ffermio heb unrhyw gefndir mewn amaethyddiaeth.
“Mae’n rhywbeth y dylai pob fferm ei ystyried; byddai wedi gwneud gwahaniaeth mawr pan ddechreuon ni ffermio gan y bydden ni wedi cymryd llwybr gwahanol iawn o’r cychwyn cyntaf.”
Bu i’r gwaith monitro defaid drwy gydol arbrawf Cyswllt Ffermio, gyda chyfuniad o brofion gwaed a chyfrifon wyau ysgarthol (FECs), ddarparu data gwerthfawr.
Cofnodwyd perfformiad y ddiadell, ac roedd yr ŵyn yn cael eu pwyso'n rheolaidd mewn iard symudol newydd a chrât pwyso digidol wedi'i chysylltu â system adnabod electronig. Ariannwyd yr offer hwn yn rhannol gan y cynllun Grantiau Bach – Effeithlonrwydd.
“Fe wnaeth ein galluogi i ddadansoddi, i edrych ar bethau’n wahanol, rydym wedi dysgu cymaint wrth fonitro’r ddiadell,’’ meddai Tom.
Yn ogystal â defaid, mae'r teulu Hill yn magu 350 o loeau Wagyu y flwyddyn a 50,000 o betris ar gyfer saethu lleol.
Mae Tom yn gweithio ar ystâd ffermio leol un diwrnod yr wythnos ac mae gan Danielle swydd lawn amser fel archwilydd TB buchol, felly mae angen i'w system ffermio fod yn syml.
Gyda chost cynhyrchu isel, fe wnaethon nhw elw o £77 yr oen yn 2024 o bris gwerthu cyfartalog o £133 yr oen.
Gwerthir ŵyn drwy farchnad Bishops Castle ar bwysau byw cyfartalog o 42-44kg neu'n uniongyrchol i’r lladd-dy ar 19-20kg.
Dywed Tom fod y newid i’r system wedi sicrhau dyfodol hirdymor y busnes.
“Mae angen i ffermio ar y cyfan addasu, mae llawer o ffermwyr fel ni yn croesawu newid ond nid yw llawer.
“Rydym yn ddiolchgar bod Cyswllt Ffermio wedi ein galluogi i gael mynediad at gyngor a chymorth sydd wedi ein helpu i weld pethau mewn ffordd wahanol.”
Arbrawf y Cyllid Arbrofi
Gyda statws elfennau hybrin y ddiadell yn hanfodol i berfformiad a chynhyrchiant, roedd y teulu Hill eisiau rhoi cynnig ar atchwanegiad ïodin newydd, gan wneud cais am y Cyllid Arbrofi i gefnogi eu hastudiaeth.
Mae’r Cyllid Arbrofi yn ariannu unigolion a grwpiau o ffermwyr a thyfwyr i arbrofi gyda syniadau a’u gwireddu.
Ym mis Ionawr 2024 cymerwyd samplau gwaed o famogiaid yn Old Farm i sefydlu eu statws elfennau hybrin a llyngyr yr iau.
Defnyddiwyd cyfrif wyau ysgarthol (FECs) i lywio'r angen i roi dos; os oedd y cyfrif yn uchel, cafodd y mamogiaid eu trin ac yna ailadroddwyd y cyfrif wyau ysgarthol i brofi am ymwrthedd.
O leiaf wyth wythnos cyn wyna, rhoddwyd yr atchwanegiad ïodin i hanner y mamogiaid yn y ddiadell. Rhoddwyd y cynnyrch i 50% o'r ŵyn hefyd, hanner y rhai o'r mamogiaid a gafodd driniaeth a'r gweddill o'r rhai nad oeddent wedi cael triniaeth.
Drwy gydol yr arbrawf, cymerwyd samplau gwaed a chafodd yr ŵyn eu pwyso.
Nid oedd unrhyw wahaniaeth ystadegol yn yr enillion pwysau byw dyddiol (DLWG) rhwng y grwpiau o ŵyn a gafodd eu trin a'r rhai heb eu trin, felly ni ystyriwyd bod y cynnyrch yn fuddiol yn y flwyddyn honno.
Ond ar ddiwedd yr arbrawf, roedd canran sganio'r mamogiaid a gafodd driniaeth yn 182% a'r ganran fagu yn 165%.
Dywed Menna Williams, Rheolwr Arbenigol gyda Cyswllt Ffermio, a oruchwyliodd yr arbrawf, fod y rhain yn uwch na chyfartaleddau’r diwydiant.
“Y ganran sganio gyfartalog y byddem yn ei disgwyl ar gyfer fferm ucheldir fyddai 150 – 175% ac ar gyfer fferm dda byddem yn disgwyl canran fagu rhwng 155-170%’’
Nod Tom a Danielle oedd sicrhau’r enillion pwysau byw gorau posibl ar laswellt yn unig.
Maen nhw'n cyfaddef, roedd yr enillion pwysau byw cyfartalog o 68g yn siomedig ond heb unrhyw ddwysfwyd ychwanegol na gwrtaith wedi’i daenu a bod y ddiadell yn rhannu'r fferm gyda mentrau eraill, roedd y ddiadell yn dal i gynhyrchu elw iach o £77/oen, meddai Tom.
“Efallai nad ydym yn gwireddu ffigurau aur o ran twf ond mae’r elw wedi disgleirio’n fawr,” meddai.
“Mae’r prosiect wedi ein helpu ni i ganolbwyntio ein meddyliau; rydym yn ddiolchgar iawn i Cyswllt Ffermio a’r Cyllid Arbrofi am y cyfle.”
Mae gwella effeithlonrwydd y ddiadell hefyd yn debygol o leihau ei ôl troed carbon.
Dywed Dr Non Williams, Swyddog Arbenigol Carbon Cyswllt Ffermio, y gall gwella canrannau sganio a magu arwain at enillion amgylcheddol.
“Mae canrannau sganio uwch, ac yn benodol canrannau magu, yn arwain at nifer fwy o ŵyn yn cael eu magu fesul mamog a chilogramau o gynnyrch cig ac mae hynny’n arwain at ostyngiad yn yr allyriadau nwyon tŷ gwydr (GHG) a gynhyrchir fesul cilogram yr oen,’’ eglura.
“Wedi hynny, efallai y bydd yn ymarferol cynyddu nifer yr oen a gynhyrchir gyda llai o famogiaid, gan arwain at lai o allyriadau cyffredinol sy'n gysylltiedig â'r famog.''
Mae cynyddu enillion pwysau byw'r ŵyn yn lleihau nifer y dyddiau hyd lladd, ychwanega Dr Williams, ac mae hynny'n golygu eu bod yn treulio llai o ddyddiau ar y fferm yn cynhyrchu allyriadau nwyon tŷ gwydr.