10 Gorffenaf 2024
O fewn pum mlynedd, mae pwysau cyfartalog yr ŵyn a gynhyrchir fesul mamog yn niadell Elfyn Owen wedi cynyddu 9.3kg, i 47.6kg.
Roedd Mr Owen, sy’n ffermio gyda’i wraig, Ruth, yn ymwybodol o werth sicrhau enillion geneteg drwy ddefnyddio gwerthoedd bridio tybiedig (EBV) ymhell cyn iddo ddechrau cofnodi’r ddiadell o ddefaid Mynydd Cymreig Cernyw pur yn 2019.
Roedd wedi bod yn cofnodi perfformiad ei ddiadell o ddefaid Wyneblas Caerlŷr Cernyw ers 1997, ac mae wedi cofnodi’r gwerth bridio tybiedig (EBV) uchaf erioed ar gyfer trwch/arwynebedd cyhyrau yn y ddiadell honno, ar 36.7mm.
“Roedd cofnodi perfformiad y mamogiaid Cymreig yn gam nesaf naturiol pan gawsom gyfle i ymuno â’r Cynllun Hyrddod Mynydd yn 2019 ac yna Haen 1 o Raglen Geneteg Defaid Cymru Cyswllt Ffermio,” meddai Mr Owen, cadeirydd cenedlaethol Cymdeithas Bridio Defaid Wyneblas Caerlŷr.
Mae’r ddiadell o ddefaid Wyneblas Caerlŷr bellach wedi’i gynnwys yn Haen 2 o Raglen Geneteg Defaid Cymru.
Mae Mr Owen yn cadw diadell o 480 o famogiaid Mynydd Cymreig a 70 o famogiaid Wyneblas Caerlŷr ar fferm Ffrith Arw, ger Llanrwst, gan gynhyrchu ŵyn ar y borfa’n unig a marchnata hyrddod a mamogiaid cyfnewid wedi’u cofnodi mewn arwerthiannau brid, ac mae hefyd yn gwerthu ŵyn wedi’u pesgi i’r farchnad pwysau byw ac ar y bach.
Mae wedi bod yn magu defaid Wyneb Gwyn Llanymddyfri ers diwedd yr 1970au gan eu bod yn cyd-fynd yn dda gyda’r amodau ar fferm Ffrith Arw.
“Mae gan y defaid grwyn da, digonedd o wlân, ac maen nhw’n gweddu i’n system o gynhyrchu ŵyn yn gyfan gwbl ar y borfa,” meddai.
Mae perfformiad 200 o’r mamogiaid Cymreig yn cael eu cofnodi gan ddefnyddio technegau DNA yr hwrdd a’r famog o ganlyniad i natur eang y system.
Mae’r dechneg hon wedi’i hariannu 50:50 gan Raglen Geneteg Defaid Cymru a Mr Owen.
Mae’n sgorio cyflwr corff y mamogiaid ac yn eu pwyso yn yr hydref cyn eu troi at yr hwrdd ym mis Rhagfyr, ar gymhareb o un hwrdd i bob 50 mamog.
Roedd ffigyrau sganio beichiogrwydd yn ystod cyfnod bridio 2023 yn dangos canran sganio o 160%, ond dywed Mr Owen ei fod yn anelu at 180%.
“I ni, mae cofnodi’n ymwneud ag epilgarwch hefyd. Nid fferm fynydd ydym ni, ond yn hytrach, fferm ucheldir gyda thir wedi’i wella, ac rydym ni eisiau cael cymaint o ŵyn â phosibl.
“Rydym yn gweithio tuag at gael dau oen fesul mamog gyda gwelliannau o ran trwch y cyhyrau, cyfansoddiad a phwysau, ac mae gennym ni’r math o ddefaid a fyddai’n addas ar gyfer hynny.’’
Mae’r mamogiaid Cymreig yn wyna yn yr awyr agored ym mis Mai.
Wrth wyna, mae’r mamogiaid sy’n cario gefeilliaid yn cael eu cadw mewn un cae. Yna, rhoddir tag EID ar eu hŵyn, a chymerir sampl DNA o glustiau’r ŵyn.
Mae dadansoddiad o’r DNA yn cael ei gyfateb â DNA y famog, gan ein galluogi i neilltuo’r llinach.
Mae’r ŵyn yn cael eu pwyso’n wyth wythnos oed ac eto pan fyddant yn 20 wythnos oed.
Mae cael Gwerthoedd Bridio Tybiedig (EBV), sy'n dangos yn union ble mae safle anifail o fewn y brid am nodweddion penodol o bwysigrwydd economaidd, yn chwarae rhan bwysig mewn proffidioldeb diadell, meddai Mr Owen.
Mae cofnodi’r ffigyrau hyn yn ei gynorthwyo i wneud gwell penderfyniadau o ran bridio, o fewn ei ddiadell ei hun ac wrth fagu hyrddod ac anifeiliaid cyfnewid ar gyfer ei gwsmeriaid.
Ers i Mr Owen ddechrau cofnodi perfformiad y ddiadell yn 2019, mae pwysau wyth wythnos wedi cynyddu o -0.19kg i 0.62kg a thrwch/arwynebedd y cyhyrau wedi cynyddu o -0.12 to 0.22; ac mae pwysau wrth sganio wedi cynyddu 1.71kg.
“Mae rhywbeth yn gweithio,’’ meddai.
Un datblygiad sylweddol a welwyd yn 2023 oedd newid y modd y caiff y mynegai defaid mynydd ei gyfleu, ar ffurf £ yr elw blynyddol disgwyliedig fesul mamog, i ddarparu ffordd o restru anifeiliaid mewn trefn yn seiliedig ar nodweddion economaidd eu geneteg.
Mae ffigyrau Mr Owen yn dangos bod mynegai cyffredinol ei ddiadell yn 2020 yn £5.16.
Mae cofnodi perfformiad wedi cynyddu’r ffigwr yma i £10.11 yn 2023.
Nid yw’n syndod i Mr Owen. “Rydym ni’n sicrhau gwell pwysau a mwy o drwch i’r cyhyrau; mae’n gwneud y famog yn effeithlon ac yn gwneud iddi weithio i ni heb roi unrhyw ddwysfwyd.’’
Mae gwerth y gwaith cofnodi hefyd yn amlwg wrth iddo werthu ei stoc, gyda’i hyrddod blwydd yn cael pris cyfartalog o £1,000 yn arwerthiant Prohill yn 2023.
“Rydym yn gwerthfawrogi cwsmeriaid blaengar sy’n dod i Aberystwyth i chwilio am hyrddod y mae eu perfformiad wedi’i gofnodi,’’ meddai Mr Owen.
Bob blwyddyn, mae’n defnyddio mwy a mwy o’i hyrddod ei hun y mae eu perfformiad wedi’u cofnodi gyda’i ddiadell fasnachol hefyd.
Mae cofnodi nid yn unig yn ei gynorthwyo i wella ei famogiaid masnachol, ond hefyd yn helpu’r diwydiant defaid yn gyffredinol i fod yn fwy effeithlon, awgrymodd Mr Owen.
“Dyma beth yw cynnydd,” meddai. “Mae ffermio da byw mor bwysig yma yng Nghymru. Rydym ni’n ddiolchgar bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod hynny ac yn ein cefnogi gyda’r rhaglen Cyswllt Ffermio, a Rhaglen Geneteg Defaid Cymru yn benodol.”
Mae’n ystyried cofnodi o fewn bridiau defaid mynydd Cymreig yn un o’r adnoddau a fydd yn cynorthwyo’r diwydiant i fynd i’r afael â rhai o heriau’r dyfodol.
“Efallai bod cofnodi perfformiad yn cymryd llawer o amser, ond mae’n fuddsoddiad da o ran amser ac mae’n werth ei wneud.
“Dim ond defaid neu wartheg y gallwn eu cadw ar y math o dir sydd gennym ni, a defaid sy’n mynd â’m bryd.’’
FFEITHIAU’R FFERM
Ffermio 200 erw
Tir yn codi i 1,020 troedfedd
Diadell gaeedig ers dechrau’r 1980au
Stocio sefydlog
Ŵyn wedi’u pesgi yn cael eu gwerthu ym marchnadoedd Llanelwy a Rhuthun ac ar y bach i Kepak
Ŵyn yn cael eu gwerthu ar bwysau byw cyfartalog o 46kg
Mamogiaid Wyneblas Caerlŷr yn wyna dan do ym mis Chwefror a mis Mawrth
Cytundeb Cynllun Cynefin Cymru
Gwrtaith cyfansawdd yn cael ei ddefnyddio ar gaeau silwair yn unig
PANEL
Mae 95 diadell yn rhan o Raglen Geneteg Defaid Cymru.
Yn Haen 1, mae’r rhain yn cynnwys bridiau defaid mynydd ac ucheldir Cymreig ac mae 46% o’r rhain yn ddefaid Mynydd Cymreig, ond gyda thrawstoriad da o fridiau eraill gan gynnwys Defaid Penfrith Caled a Beulah.
Ceir hefyd ail haen sy’n cefnogi bridiau mamol penodol gan gynnwys Llyn, Romney, Charmoise a Wyneblas Caerlŷr.
Mae Cyswllt Ffermio yn derbyn cymorth gan Innovis ac AHDB-Signet i ddarparu’r rhaglen.