Cadw Lloi dan do a Chlefyd Resbiradol Buchol

Dr Natalie Meades: IBERS, KEHub , Prifysgol Aberystwyth.

Ionawr 2024

• Clefyd resbiradol buchol (BRD) yw un o brif achosion marwolaethau lloi yn y DU a gall fod yn gostus i gynhyrchwyr  o ganlyniad i golli anifeiliaid, costau triniaeth a pherfformiad gwael anifeiliaid yn ddiweddarach mewn bywyd.
• Mae achosion BRD yn amlffactoraidd ac yn cynnwys ffactorau sy'n gysylltiedig â'r llo ei hun, yr amgylchedd a phathogenau.
• Mae'n bwysig bod siediau lloi yn ddigonol i gefnogi iechyd a lles anifeiliaid ac annog twf a pherfformiad. Gall siediau annigonol o ran ansawdd aer gwael a thymheredd annigonol gyfrannu at ddatblygiad BRD.
• Wrth werthuso addasrwydd amgylcheddau siediau lloi dylid ystyried yr awyru, y tymheredd, y lleithder a chyflymder aer o fewn adeiladau.

Cyflwyniad

Mae clefyd resbiradol buchol (BVD) a elwir fel arall yn niwmonia yn glefyd y llwybr resbiradol sy'n cynnwys llid y meinweoedd sy'n gysylltiedig â'r ysgyfaint a'r llwybrau anadlu. Mae'r clefyd hwn yn arbennig o gyffredin mewn lloi ifanc a dangoswyd mai dyma un o brif achosion marwolaethau lloi yn y DU. At hynny, amcangyfrifir ei fod yn costio £80 miliwn y flwyddyn i ddiwydiant amaeth y DU ac yn effeithio ar dros 1.9 miliwn o anifeiliaid y flwyddyn.

Mae lloi sy’n cael eu heffeithio gan BRD yn aml yn dangos cyfraddau twf gwael ac yn achos lloi bîff, amseroedd pesgi hirach. At hynny, mae lloi sy'n cael eu heffeithio gan BRD yn aml yn dangos perfformiad gwael yn ddiweddarach mewn bywyd, ac mae enghreifftiau o hyn yn cynnwys rhinweddau carcas gwael, oedi o ran yr oed y bydd yn lloia cyntaf a pheidio â goroesi hyd at yr ail laethiad mewn buchesi llaeth. Fel y cyfryw, gall BRD arwain at lai o effeithlonrwydd fferm a cholled economaidd trwy golli cynhyrchiant. Yn yr un modd, mae'r driniaeth ar gyfer BRD yn aml yn golygu defnyddio gwrthfiotigau (yn dibynnu ar y pathogen) sy'n gostus. Ar ben hynny, mae defnydd uchel a gorddefnydd o wrthfiotigau yn peri cryn bryder i'r diwydiant ac yn ehangach o ran ymwrthedd gwrthficrobaidd  diogelwch bwyd a  pha mor dderbyniol yw cynnyrch i ddefnyddwyr. Felly, mae'n hanfodol bod achosion o BRD yn cael eu lleihau ar y fferm ar gyfer iechyd a lles anifeiliaid, effeithlonrwydd fferm, economeg a diogelwch bwyd.

Beth sy'n achosi Clefyd Resbiradol Buchol

Mae achos BRD yn amlffactoraidd ac mae'n cynnwys ystod o ficro-organebau pathogenig ac ystod o ffactorau sy'n gysylltiedig â'r llo ei hun a'i amgylchedd. Mae enghreifftiau o'r rhain i'w gweld yn Nhabl 1. Mae nifer o bathogenau a all gyfrannu at achosi BRD, felly mae'n bwysig i ffermwyr weithio ochr yn ochr â'u milfeddyg i nodi pa bathogenau sy'n bresennol ar y fferm ar gyfer triniaeth effeithiol wedi'i thargedu. Gall cyflwr ffisiolegol hefyd ddylanwadu ar dueddiad llo i BRD, lle mae lloi dan straen neu ag imiwnedd gwan yn fwyaf agored i niwed. O’r herwydd, gall lloi sy’n ifanc, wedi’u diddyfnu’n ddiweddar neu’r rhai sydd wedi’u cyflwyno i amgylcheddau neu systemau rheoli newydd fod yn agored iawn i niwed. Yn olaf, gall yr amgylchedd y mae llo yn byw ynddo hefyd gyfrannu at ddatblygiad BRD lle gall sied sydd ag ansawdd aer gwael a/neu dymheredd annigonol gynyddu’r risg y bydd lloi’n datblygu BRD.

Cadw lloi dan do

Mae'n bwysig bod amgylchedd cadw lloi dan do yn cefnogi iechyd a lles anifeiliaid ac yn annog twf a datblygiad. Gellir gwerthuso addasrwydd siediau lloi trwy edrych ar strwythur y sied a rheolaeth o'i fewn. Mae strwythur sied yn bwysig gan ei fod yn rhoi cysgod i loi rhag yr elfennau ac yn rhoi cyfforddus rwydd. At hynny, gall strwythur amgylchedd siediau ddylanwadu ar ansawdd aer, hynny yw lefel yr aerosolau yn yr aer sy'n cael eu hanadlu i mewn. Mae enghreifftiau o erosolau yn cynnwys, nwyon gwenwynig (amonia, hydrogen sylffid, carbon deuocsid, carbon monocsid a methan), llwch a micro-organebau (pathogenig a nad yw’n bathogenig). O'r herwydd, gall anadlu aer o ansawdd isel dro ar ôl tro gyfrannu at lid resbiradol ac felly'r tebygolrwydd o ddatblygu BRD. At hynny, gall anadlu aer o ansawdd gwael dro ar ôl tro fod yn niweidiol i iechyd resbiradol dynol.

Mewn gwirionedd, nid oes un strwythur gorau ar gyfer siediau, mae gan bob math ei fanteision a'i anfanteision o’i gymharu â'i gilydd. Cymharodd astudiaeth a gynhaliwyd yn y DU gadw lloi llaeth o’u geni hyd at eu diddyfnu mewn cytiau, twneli polythen a siediau. Yn yr astudiaeth hon, canfuwyd bod lloi mewn cytiau a thwneli polythen yn fwy agored i amodau a allai achosi straen gwres ac oerfel ac roedd lloi a oedd yn cael eu cadw mewn siediau yn fwy agored i lefelau uwch o ronynnau a bacteria yn yr awyr. Yn yr un modd, dangosodd astudiaeth a gynhaliwyd yn America fod gan loi mewn cytiau polyethylen dymereddau mewnol uwch a mwy o leithder yn y cytiau o’i gymharu â'r aer allanol ac amgylchedd lletya lloi mewn sied.

Wrth werthuso addasrwydd strwythurau siediau, dylid ystyried y ffactorau canlynol;

• Awyru
• Cyflymder aer
• Tymheredd
• Lleithder

Awyru

Mae awyru mewn amgylcheddau dan do yn ffactor pwysig i'w ystyried o ran ansawdd aer a thymheredd. Amcangyfrifir y bydd sied gyda digon o awyru yn cael o leiaf pedwar newid o ran aer yr awr, fodd bynnag efallai y bydd angen cynyddu hyn yn ystod tywydd cynhesach. Mae awyru da mewn amgylcheddau dan do yn hanfodol lle gall helpu i wanhau'r crynodiad o bathogenau yn yr awyr, lefelau endotocsinau, nwyon gwenwynig a gronynnau llwch yn yr aer sydd oll yn cyfrannu at ansawdd aer gwael. At hynny, gall awyru digonol mewn amgylcheddau dan do helpu i greu a chynnal tymereddau a lleithder addas a chael gwared ar ddrafftiau, anwedd dŵr ac aer llonydd. Fodd bynnag, mae angen gofal fel nad yw awyru'n creu unrhyw ddrafftiau diangen, yn enwedig ar uchder lloi, a allai arwain at aer oer gan achosi i loi fynd yn oer a pheryglu ei allu i sicrhau clirio mwcocilaidd. O'r herwydd, mae cyflymder yr aer mewn siediau yn ffactor pwysig i'w ystyried, lle yn ôl yr AHDB credir bod cyflymder aer o 0.25 m/eiliad yn ddelfrydol ar uchder lloi.

O fewn siediau da byw yn y DU, mae awyru yn aml trwy ddulliau anfecanyddol ac yn seiliedig yn bennaf ar effaith y simnai, lle credir bod y gwres a gynhyrchir gan dda byw yn ddigon i symud aer mewn siediau (Ffigur 1). Fodd bynnag, mae rhai yn dadlau nad yw hyn yn wir mewn siediau lloi oherwydd anallu lloi i gynhyrchu digon o wres yn gorfforol i gael yr effaith hon, yn enwedig mewn siediau mawr. Awgrymir felly mai aer allanol (gwynt) yw prif yrrwr symudiad aer mewn siediau. Fel y cyfryw, efallai y bydd adegau yn ystod y dydd a'r nos pan fydd yr awyru'n annigonol. Felly, mae'n bwysig ystyried strwythur amgylcheddau dan do ar gyfer lloi a sut mae adeiladau'n cael eu hawyru. O ran siediau, argymhellir bod nifer y mewnfeydd ac allfeydd ar adeiladau yn cael eu cydbwyso fel bod awyr iach yn gallu mynd i mewn o ba bynnag gyfeiriad y mae'r gwynt a'i ddosbarthu'n gyfartal o amgylch yr adeilad. Yn yr un modd, mae angen ystyried unrhyw strwythurau ar y fferm sy'n agos at amgylcheddau tai megis coed, adeiladau fferm eraill neu byllau silwair a allai rwystro llif aer i'r sied.

Mae amryw o ddulliau gweledol a ffisegol y gellir eu cynnal ar y fferm i bennu a oes gan sied ddigon o awyru a llif aer. Yn gyntaf, gellir archwilio siediau am we pry cop, lle gall presenoldeb gweoedd corynnod ddangos llif aer ac awyru gwael. Yn yr un modd, gall presenoldeb anwedd ac arogl amonia hefyd ddangos awyru gwael a lleithder. Ar ben hynny, gellir gosod bomiau mwg mewn siediau a chofnodi cyfeiriad y mwg a'r amser y mae'n ei gymryd i'r mwg glirio'n llawn. Mae'r rhain i gyd yn dechnegau cymharol syml a rhad y gellir eu cynnal ar fferm. Gellir hefyd fesur technegau eraill megis mesur cyflymder aer mewn mewnfeydd gan ddefnyddio anemomedrau a mesur crynodiadau nwyon gwenwynig, fodd bynnag mae hyn yn gofyn eich bod yn defnyddio offer arbenigol a all fod yn gostus.

Tymheredd

Mae'r tymheredd mewn amgylcheddau dan do yn ffactor pwysig arall i'w ystyried, lle gall amlygiad hirfaith i'r oerfel gyfrannu at ddatblygiad BRD trwy straen thermig. Mae lloi fel unrhyw famal homeothermig yn gallu rheoli tymheredd craidd eu corff trwy fecanweithiau homeostatig (gwres metabolaidd a thrwy gyfnewid gwres â'r amgylchedd). I roi hyn mewn persbectif, credir mai 10-15 oC yw’r tymheredd critigol isaf lle mae angen ynni ychwanegol i gynhyrchu gwres ar gyfer lloi 0-2 wythnos oed a 6-10 oC  ar gyfer bob oed ar ôl 2 wythnos oed (cyflymder aer, awyru a dibynnydd drafft). O’r herwydd, efallai y bydd cyfnodau yn y gaeaf a dros nos pan fydd y tymheredd yn isel a’r lloi’n defnyddio egni a chronfeydd wrth gefn i gadw’n gynnes. Gall hyn fod yn arbennig o broblemus os caiff egni ei flaenoriaethu dro ar ôl tro ar gyfer cadw'n gynnes dros brosesau ffisiolegol pwysig eraill megis y system imiwnedd a thwf. Ar ben hynny, pan fydd y tymheredd yn eithafol mae mecanweithiau thermoreoliadol yn debygol o fod yn aneffeithiol o ran cadw lloi'n gynnes a gallant arwain at straen thermig.

Mae llawer o ffyrdd y gellir cadw lloi'n gynnes. Mae enghreifftiau o hyn yn cynnwys, defnyddio siacedi ar gyfer lloi sy'n gallu anadlu o fewn 30 diwrnod cyntaf bywyd a chynyddu'r maeth i ddarparu mwy o egni yn y diet. Yn yr un modd, gall y dewis o ddeunydd gorwedd yn y sied fod yn bwysig, lle gall rhai mathau o ddeunydd gorwedd helpu i leihau colli gwres trwy ddargludiad a darparu insiwleiddio pan fydd lloi yn gorwedd. Dangoswyd bod deunydd gorwedd dwfn yn ddewis da o ran deunydd gorwedd lle mae'n aml yn gysylltiedig â sgorau nythu uchel, sy'n cynrychioli'r graddau y mae'r llo yn gallu gorchuddio ei hun yn y deunydd gorwedd i gadw'n gynnes.

I'r gwrthwyneb, mae'r un mor bwysig nad yw lloi yn rhy boeth a allai arwain at straen gwres. Gall straen gwres fod yn broblemus yn enwedig yn ystod misoedd yr haf lle gall arwain at gynnydd mewn pwysau byw dyddiol ar gyfartaledd, llai o borthiant, diffyg hylif ac mewn achosion eithafol marwolaeth. Er mwyn darparu ar gyfer adeiladau gellir eu haddasu i gynyddu awyru ac mae rhai ffermydd yn dewis gosod gwyntyllau i yrru symudiad aer. Dangosodd astudiaeth yng Ngogledd America fod lloi yn cael eu cadw mewn siediau dros fisoedd yr haf gyda mwy o awyru yn cael ei ddarparu gan wyntyll wedi ennill mwy o bwysau byw dyddiol ar gyfartaledd o 23% a mwy o effeithlonrwydd porthiant o 20% o gymharu â lloi nad oedd ganddynt fynediad at wyntyll o fewn yr amgylcheddau dan do. Yn yr un modd, awgrymwyd y gall codi cytiau lloi helpu i gynyddu'r llif aer a lleihau'r tymheredd mewnol o fewn cytiau yn ogystal â gwella'r broses o gael gwared â nwyon fel carbon deuocsid a thrwy hynny wella ansawdd yr aer.

Lleithder

Mae lleithder yn ffactor pwysig arall i'w ystyried mewn amgylcheddau dan do ar gyfer lloi gan y gall ddylanwadu ar ba mor llaith yw'r amgylchedd. Lle mae amgylcheddau tamp a llaith yn ffafriol ar gyfer twf a gweithgaredd rhai micro-organebau pathogenig. Awgrymir mai tua 40-60% yw'r lleithder lle mae pathogenau BRD yn yr awyr gyda siawns leiaf o oroesi. Ymhellach, gall y lleithder gael dylanwad ar y tymheredd mewn amgylcheddau dan do. Felly, mae'n bwysig nad yw siediau yn cynnwys gormod o leithder a'u bod yn llawer is na 80%.

Er mwyn sicrhau bod unedau lloi yn gweithredu ar leithder addas, gellir ymchwilio i awyru adeiladau fel y disgrifiwyd yn flaenorol. Lle bydd awyru da yn helpu i gael gwared ar unrhyw leithder yn yr aer a rhoi cyflenwad rheolaidd o awyr iach i'r adeilad. Yn yr un modd, mae'n bwysig bod deunydd gorwedd yn cael ei gadw'n lân ac yn sych lle gall y casgliad o ysgarthion ac wrin o fewn y gwely ychwanegu lleithder i'r aer a chyfrannu at fwy o leithder. Yn yr un modd, gall hylifau sy'n cael eu gollwng fel llaeth a dŵr effeithio ar y lleithder mewn adeilad, felly mae'n hanfodol bod gan adeiladau ddraeniad da a bod unrhyw offer golchi yn cael ei gadw y tu allan i adeiladau.

Crynodeb

Clefyd resbiradol buchol (niwmonia) yw un o brif achosion marwolaethau a pherfformiad gwael mewn lloi yn y DU. Fel y cyfryw, gall BRD effeithio'n negyddol ar iechyd a lles anifeiliaid, effeithlonrwydd fferm ac economeg. Mae lloi yn arbennig o agored i ddatblygu BRD oherwydd nad oes ganddynt systemau imiwnedd sydd wedi'u datblygu'n ddigonol ac oherwydd eu bod yn agored i straen amgylcheddol. Mae achosion BRD yn amlffactoraidd ac yn cynnwys ffactorau sy'n gysylltiedig â'r llo ei hun, pathogenau a'r amgylchedd.

Mae'n bwysig bod siediau lloi yn ddigonol i hybu iechyd a lles da ac i annog twf a pherfformiad. Wrth fagu lloi ar fferm mae'n bwysig ystyried addasrwydd amgylcheddau dan do, lle gall siediau sydd ag ansawdd aer gwael a thymheredd annigonol gyfrannu at ddatblygiad BRD. Felly, wrth asesu addasrwydd siediau lloi dylid gwerthuso'r awyru, cyflymder yr aer, y tymheredd a’r lleithder.